دکتر مرتضی انواری :
آیا کشورهای اروپایی از نظر حقوقی می‌توانند مکانیزم ماشه را فعال کنند؟
مکانیزم ماشه ابزاری حقوقی است که در چارچوب قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد در سال ۲۰۱۵، با تصویب توافق هسته‌ای (برجام) بین ایران و کشورهای ۱+۵ (آمریکا، انگلستان، فرانسه، روسیه، چین و آلمان) تعریف شد. این مکانیزم به هر کشور مشارکت‌کننده در برجام اجازه می‌دهد در صورت «عدم پایبندی جدی ایران» به مفاد توافق هسته‌ای، تحریم‌های سازمان ملل را بدون امکان وتو از سوی اعضای دائم شورای امنیت مجدداً فعال کند.
به این ترتیب، کشورهای اروپایی (فرانسه، آلمان و بریتانیا) به‌عنوان طرف‌های امضاکننده برجام، حق دارند تا مکانیزم ماشه را فعال کنند. طبق این مکانیزم، اگر یکی از کشورهای عضو شورای امنیت به عدم پایبندی ایران اعتراض کند، شورای امنیت تنها ۳۰ روز فرصت دارد تا قطعنامه‌ای برای ادامه تعلیق تحریم‌ها تصویب کند. اگر در این مدت قطعنامه‌ای تصویب نشود، تحریم‌های سابق به صورت خودکار بازمی‌گردند. این ویژگی خاص باعث شده است که کشورهای اروپایی بتوانند بدون نگرانی از مخالفت احتمالی روسیه یا چین، نسبت به فعال‌سازی مکانیزم ماشه اقدام کنند.
نقض‌های مشخص ایران از تعهدات برجام چیست؟
طی سال‌های اخیر، ایران محدودیت‌های تعیین‌شده در برجام را به صورت جدی و مکرر نقض کرده است. غنی‌سازی اورانیوم با خلوص بیش از ۶۰ درصد یکی از موارد مهم این نقض‌ها محسوب می‌شود؛ این میزان بسیار فراتر از سقف ۳.۶۷ درصدی است که در برجام تعیین شده بود.
همچنین ایران اقدام به نصب و بهره‌برداری از سانتریفیوژهای پیشرفته و سریع‌تر در تأسیسات هسته‌ای خود کرده است که به طور مستقیم با مفاد توافق هسته‌ای در تضاد است. از دیگر موارد نقض تعهدات ایران، کاهش قابل توجه همکاری با بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است که شامل توقف بازرسی‌ها در برخی از سایت‌ها و عدم پاسخگویی کامل به پرسش‌های مطرح‌شده از سوی آژانس می‌شود. این رفتارها موجب افزایش نگرانی‌ها در خصوص احتمال دستیابی ایران به تسلیحات هسته‌ای شده و فشارهای بین‌المللی را افزایش داده است.
واکنش‌ها و پیامدهای احتمالی فعال شدن مکانیزم ماشه چیست؟
فعال شدن مکانیزم ماشه در شرایط کنونی که حملات اخیر اسرائیل به تأسیسات حساس ایران و حمله هوایی ایالات متحده به مراکز هسته‌ای، فضای منطقه را به‌شدت متشنج کرده است، می‌تواند پیامدهای قابل توجهی در پی داشته باشد. ایران به این تهدیدات واکنش تندی نشان داده و مدعی شده است که اروپا صلاحیت حقوقی و قانونی برای فعال کردن این مکانیزم را ندارد و چنین اقدامی را به عنوان دشمنی آشکار علیه خود تلقی می‌کند.
در پاسخ به این اقدام احتمالی، ایران اعلام کرده است که ممکن است از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) خارج شود و تمام همکاری‌هایش را با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی قطع کند. چنین وضعیتی نه‌تنها منجر به تشدید بحران و انزوای بیشتر ایران می‌شود بلکه امنیت منطقه‌ای و جهانی را نیز با خطر جدی مواجه خواهد ساخت. همچنین، این تحولات می‌تواند به تشدید فعالیت‌های نظامی و تنش‌آلود در منطقه خاورمیانه منجر شود.
نقش روسیه و چین در بحران فعلی چیست؟
چین و روسیه به‌عنوان اعضای دائم شورای امنیت سازمان ملل متحد و متحدان سیاسی نزدیک ایران، با هرگونه اقدامی که منجر به افزایش فشار بر ایران شود، مخالفت کرده‌اند. آن‌ها معتقدند فعال کردن مکانیزم ماشه می‌تواند وضعیت منطقه را وخیم‌تر کند و بحران را از کنترل خارج سازد.
با این حال، طبق قطعنامه ۲۲۳۱، روسیه و چین توانایی قانونی جلوگیری از فعال شدن مکانیزم ماشه را ندارند و تنها می‌توانند از طریق دیپلماتیک، سیاسی و اقتصادی برای کاهش فشارهای وارده بر ایران تلاش کنند. این کشورها در حال حاضر رایزنی‌های گسترده‌ای را با ایران و کشورهای اروپایی آغاز کرده‌اند تا راهکاری برای کاهش تنش و بازگشت به مذاکرات پیدا کنند. با این حال، تأثیر این تلاش‌ها بستگی به میزان همکاری ایران و واکنش طرف‌های اروپایی دارد.
آیا راه‌حل دیپلماتیک دیگری در افق پیش‌رو وجود دارد؟
تحلیلگران بین‌المللی معتقدند که همچنان فرصتی برای یافتن راه‌حلی دیپلماتیک و جلوگیری از فعال شدن مکانیزم ماشه وجود دارد. کشورهای اروپایی پیشنهاد داده‌اند که اگر ایران همکاری‌های خود را با آژانس انرژی اتمی از سر گیرد و ذخایر اورانیوم غنی‌شده خود را به طور چشمگیری کاهش دهد، مهلت فعال‌سازی مکانیزم ماشه را به مدت چند ماه دیگر تمدید خواهند کرد.
این پیشنهاد می‌تواند فرصتی برای تنفس و از سرگیری مذاکرات جدی‌تر میان طرف‌ها فراهم کند. با این وجود، این فرصت بسیار محدود بوده و تصمیم‌گیری‌های سریع و روشن از سوی ایران ضروری است تا از بحرانی‌تر شدن شرایط جلوگیری شود. در نهایت، تصمیم مقامات ایرانی در روزهای آینده نقشی تعیین‌کننده در سرنوشت مذاکرات و آینده توافق هسته‌ای خواهد داشت.
7/30/2025
