دکتر محمود مسائلی :

طرح موضوع

رسانه‌ها، اعم از ایرانی و غیر ایرانی، رسمی و یا فضای مجازی، تحلیلگران اخبار و مفسران و یا آنهایی که بعنوان کارشناسان معرفی می‌شوند، برای توضیح جنگ‌ها و نبردهایی که در مناطق بحرانی انجام می‌گیرند، از مفهوم «جنگ نیابتی» استفاده می‌کنند. این واژه امروزه به یک کلیشه تبدیل شده و با استعانت از آن هر تحلیلگری می‌کوشد تحلیل خاص خود از شرایط را ارائه کند. هدف از تحریر این نوشتار این است که با توجه به تغییرات بنیادینی که در ساختار جامعه بین‌المللی و قواعد ناظر بر آن در حال جریان است از یک طرف، و دگرگونی‌های معرفت شناسانه برای تحلیل جهان از طرف دیگر، توضیح دهد که مفهوم بلکه  جنگ‌های نیابتی نمی‌تواند ماهیت نبردهای کنونی منطقه را توضیح دهد. علت طرح این موضوع هم این است که نگرش‌های نوینی در خصوص توضیح جنگ‌ها و آثار آن بر شرایط سیاسی و اجتماعی کشورهایی که در آنها درگیر هستند بوجود آمده است که دریچه‌های روشنتری برای درک این جنگ‌ها فراهم آورده و بهتر و روشنتر می‌تواند خطوط سیاستگذاری را در مسیرهایی رهنمون سازد تا آتش اینگونه جنگ‌ها و نبردها به تدریج رو به خاموشی بگذارد.

برای این منظور سه کتاب را برای علاقه‌مندان به این مبحث معرفی کرده و سپس با استناد به آنها ویژگی‌های مخاصمات و جنگ‌های معاصر توضیح داده می‌شود. این سه کتاب عبارتند از «جنگ‌های قدیم و جدید: خشونت سازمان یافته در عصر گلوبال»[1] از مری کالدور استاد صاحب نام مدرسه علوم سیاسی و اقتصادی لندن، «اشباح بالکان: سفری در تاریخ»[2] اثر روزنامه نگار برجسته رابرت کاپلان، و «شکستن دام مخاصمات»[3] اثر پال کالیه مدیر گروه تحقیقات توسعه در بانک جهانی که تحقیقات ارزنده‌ای را در باره مخاصمات مسلحانه در افریقا انجام داده است. پیشنهاد می‌شود این سه منبع که چشم‌انداز متفاوتی از نظریه‌های رایج در مورد علل مخاصمات و جنگ‌های دهه‌های اخیر در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌دهند، بعنوان منابع علمی و تحقیقاتی اصیل مورد مطالعه قرار گیرند. این نوشتار نیز از همین منابع استفاده کرده و همراه با تحلیل‌هایی که می‌توانند شرایط خاورمیانه را توضیح دهند.

برای درک روشنتر ویژگی‌ها و ماهیت جنگ‌های نوین تاملی در تغییرات بنیادینی که جغرافیای سیاسی جهان صورت گرفته است ضروری است. این تغییرات را می‌توان بطور خلاصه اینگونه توصیف کرد:

۱. نوع جدیدی از خشونت سازمان‌یافته که چهره خود را در منازعات مسلحانه نشان می دهند در پیوند با فرآیند جهانی‌ شدن از سالهای ۱۹۹۰ به بعد شکل گرفته اند،

۲. در دهه‌های آخر قرن بیستم در آفریقا و اروپای شرقی محل منازعات خونینی بوده‌اند که اغلب در قرن کنونی هم در بخش‌های دیگری از جهان و بویژه خامرمیانه امتداد یافته‌اند،

۳. در این نوع جنگ‌ها، تمایزات متعارفی که بین حالت جنگ و صلح در مخاصمات سنتی مرسوم بوده است بتدریج محو شده و قابل تشخیص نیست،

۴. این نوع جنگ‌ها با جنایات سازمان‌یافته همراه و عجین شده‌اند، که در نهایت به نقض‌ گسترده و فاحش حقوق بشر منجر می‌شوند،

۵. در این چشم‌انداز، موضوعات حقوق بشری و پیوند آنها با شرایط جهانی شدن نکته کلیدی اصلی برای درک چرایی مخاصمات مسلحانه، جنگ‌های داخلی، و خونریزی‌هاست،

۶. در حقیقت، همراه با فرایند جهانی شدن، گسیختگی‌هایی در روابط موزون اجتماعی شکل گرفته است که به موجب آن یک طبقه جهانی در حال ظهور فراملی بوجود آمده است که با توانایی‌های بالای خود می‌تواند اینگونه مخاصمات را ایجاد کرده و یا به آنها دامن بزند،

۷. کشورهایی که به اینگونه جنگها دست می‌زنند، از اعمال هر نوع خشونتی بر علیه مردم خود ابایی ندارند، هرچند که ممکن است این اعمال سرکوب و خشونت مستقیم نباشد،

۸. به موازات این جنگها، نوعی الیگارشی سیاسی فاسد نیز توسعه می‌یابد که موقعیت خود را هرچه بیشتر به شیوه‌های غیرقانونی افزایش می‌دهد،

۹. از اینروی، فساد در سراسر جامعه بسط و توسعه پیدا می‌کند،

۱۰. سیستم مسلط دولتی و فساد نهفته در آن که با نفوذ و قدرت نیروهای فاسد هر روز عمیقتر می‌شود، سیستم‌های حمایت اجتماعی را به زوال می‌کشاند، نابرابری‌ها گسترده‌تر و عمیقتر می‌شوند،

۱۱. پوچی شعارهای نظام سیاسی حاکم روز به روز برای مردم آشکارتر می‌شود. مردم ایمان خود به نظام سیاسی حاکم از دست می‌دهند،

۱۲. توده‌‌های مردم بیکار و قشرهای نادار و به حاشیه گفتمان اجتماعی رانده می‌شوند. همین امر نا آرامی و عصیان هایی را با خود به دنبال می‌آورد،

۱۳. در این شرایط است که بحران‌ها شدیدتر شده و از میان همان اقشار به حاشیه رانده شده نیروهایی برای درگیری‌ها و مخاصمات به استخدام آنهایی که در پی بسط قدرت خود هستند، در می‌آیند.

با توجه به این تغییرات و تحولات بنیادین، تفاوت میان جنگ‌های جدید و قدیم می بایست بگونه‌ای اساسی مورد توجه محققان و همچنین سیاست‌گذاران قرار گیرد. این تفاوت‌ها را می توان به اختصار اینگونه توضیح داد

با در نظر داشتن این تغییرات و دگرگونی‌ها کاربرد واژه «نیابتی» نمی‌تواند توضیح دهنده جنگهایی باشد که امروزه دامن خامرمیانه را در بر گرفته است. مفهوم نیابتی در دوران جنگ سرد ابداع شد تا بتواند ماهیت نبردهایی که از سوی دو قدرت بزرگ و رقیب آنزمان صورت می‌گرفت را توضیح دهد. اما با توجه به ویژگی‌های بالا و بخصوص فروپاشی نظام دوقطبی همه مفاهیم مرتبط با جنگ سرد، شامل جنگها و گروه‌های نیابتی، نمی‌توانند توضیح دهنده شرایط کنونی باشند. به همین دلیل پیشنهاد می‌شود، «شبکه‌های ترور و تباهی» جایگزین مفهوم جنگهای نیابتی شود تا بتواند ماهیت گروه‌هایی مانند حماس، حزب‌الله لبنان، حوثی‌ها، و یا گروه‌های افراطی تری مانند طالبان و داعش را توضیح دهد. ویژگی‌های اینگونه جنگها را می‌توان اینگونه خلاصه کرد:

• رقابت جویی بر سر منابع طبیعی و دیگر منابع قدرت
• درگیر بودن در داد و ستدهای غیرقانونی مانند الماس، سلاح، مواد مخدر و شبکه‌های جنسی و فاحشه‌گری اجباری
• انجام سیاست‌های جنگ از طریق انوان جنایات سازمان یافته و بر خلاف همه قواعد حقوق بین‌الملل
• تسخیر دولت توسط گروه‌های ذینفوذ برای منافع و غارت منابع کشور
• نقش سازمان‌های تجاری فرا-ملیتی با جنگ سالاران برای سلطه انحصاری به تعاملات اقتصادی و تجاری
• شکل بخشیدن اقتصادهای زیرزمینی همراه با پولشویی و دیگر انواع کارهای خلاف
• نظامی سازی و امنیتی سازی همه امور و مقدرات کشور
• بازداشت دسته جمعی و سرکوب مخالفان سیاست‌های حاکم

[1] Kaldor, M. (2012). New and Old Wars: Organized Violence in a Global Era. Stanford University Press.

[2] Kaplan, Ro. (2005). Balkan Ghosts: A Journey Through History. Picador.

[3] Collier, P. (2003). Breaking the Conflict Trap: Civil War and Development Policy. World Bank Publications.

بازنشر از کیهان لندن