زلزله سیاسی در اردوگاه شیعیان عراق

خالد صالح :

عمار حکیم، ۲۴ ژوئیه ۲۰۱۷، رسماً خروج خود از مجلس اعلای اسلامی عراق را اعلام کرد و از تأسیس یک سازمان سیاسی جدید به نام «حزب ملی الحکمه (حکمت)» خبر داد. در عنوان این جریان جدید، دیگر خبری از پسوند «اسلامی» نیست. این تغییر را می‌توان نوعی بلوغ و بیرون آمدن از زیر سایه و قیمومیت شیعی و پدرسالارانه تهران تعبیر کرد.
عمار حکیم در حال اعلام خبر جدایی از مجلس اعلا و تأسیس حزب ملی حکمت
مجلس اعلای اسلامی خانواده حکیم
مجلس اعلای عراق در سال ۱۹۸۲ با هدف سرنگونی رژیم صدام در ایران تأسیس شد. نام این سازمان با خانواده حکیم گره خورده است و آنها در پایه‌گذاری آن نقشی اساسی ایفا کردند. به جز یک دوره سی ماهه که هاشمی شاهرودی رهبر مجلس اعلای عراق بود، رهبران این سازمان جملگی از خانواده حکیم بوده‌اند: نخست، محمد باقر حکیم و سپس برادر او و در نهایت عمار حکیم.
محمد باقر حکیم فرزند آیت‌الله العظمی سید محسن طباطبایی حکیم، از مراجع شیعه و رئیس حوزه علمیه نجف، و  نوه سید مهدی حکیم،از علما و مراجع تقلید شیعیان لبنان بود.
محمد باقر حکیم، علاوه بر برخورداری از جایگاهی ویژه نزد شیعیان عراق، در ایران نیز رابطه و پیوندی مستحکم با آیت‌الله خمینی داشت. او مدت ۲۳ سال در ایران زندگی کرد. پس از حمله آمریکا به عراق و سقوط صدام، اعضای مجلس اعلا به عراق نقل مکان کردند و در آنجا علی رغم اختلاف درونی، بزرگ‌ترین قدرت شیعه، و بزرگ‌ترین فراکسیون در مجلس نمایندگان عراق را تشکیل دادند. با ترور محمد باقر حکیم در اوت ۲۰۰۳ در نجف، عبدالعزیز حکیم، برادر او به ریاست مجلس رسید. و در نهایت پس از مرگ عبدالعزیز در سال ۲۰۰۹، ریاست مجلس اعلا بنا به سنت این سازمان، به پسرش، سید عمار حکیم واگذار شد.
این جوانان نورسیده جاه‌طلب!
مرگ عبدالعزیز حکیم چالشی بزرگ در ساختار مجلس اعلای عراق ایجاد کرد. نخستین مسأله، جوانی عمار حکیم بود. او برای رهبری این سازمان قدیمی، که بسیاری از اعضای ارشد آن در هیأت رهبری حتی از پدر عمار سالخورده‌تر بودند، زیادی جوان بود. با انتقال رهبری به عمار حکیم، برخی از این یاران قدیمی رفته رفته جای خود را به جوانانی دادند که تا قبل از حمله آمریکا به عراق هیچ فعالیتی نداشتند. این اعضای قدیمی با کناره‌گیری از صحنه سیاسی، رفته رفته شروع به انتقاد از تکروی‌های رهبر جدید مجلس اعلا کردند.
سفر اخیر گروهی از اعضای ارشد مجلس اعلای عراق به تهران از جمله جلال‌الدین الصغیر، باقر الزبیدی، عادل عبدالمهدی و حامد الخضری نیز در راستای این رقابت نسلی تعبیر شده است. قصد آنها از این سفر، فشار بر عمار حکیم از طریق تهران بوده است.
این رویارویی نسلی، در عین حال، محتوایی اقتصادی نیز دارد؛ و پای فرصت‌ها و منابع مالی گسترده‌ای در میان است که پس از سقوط صدام در اختیار اعضای مجلس اعلای عراق قرار گرفته است. مجلس اعلای عراق وزراتخانه‌های مهمی همچون نفت، کشور، اقتصاد و مسکن و ساخت و ساز را در اختیار دارد و البته بسیاری از مقامات محلی استان‌های جنوبی عراق تحت نفوذ این سازمان است.
پیش‌تر این گمانه‌زنی وجود داشت که گروهی از این اعضای قدیمی مستقلاً در انتخابات ۲۰۱۸ شرکت کنند. اما این عمار حکیم بود که پیش دستی کرد و با خروج از محلس اعلای عراق، از تشکیل یک جریان سیاسی جدید به نام حزب ملی حکمت خبر داد. این اقدام نشان می‌دهد تلاش‌های ایران برای حل اختلافات در هیأت رهبری مجلس اعلای عراق به ثمر نرسیده است.
گویا مقامات ایرانی هم چندان از عمار حکیم راضی نبودند و احساس می‌کردند در دعوای ایران با عربستان، او آن طور که باید، موضع‌گیری صریح و روشنی نکرده است. اخباری منتشر شده است که به شرط فاصله‌ گرفتن عراق از ایران، عربستان برای بازسازی موصل وارد عمل خواهد شد. چنین کمک‌هایی برای عمار حکیم که بر میانه‌روی و بازسازی عراق تأکید دارد، می‌تواند فرصتی طلایی باشد.
محمد باقر حکیم و آیت‌الله خمینی
که رفته؟ که مانده؟ چه به جاست؟
عمار حکیم برای اعلام خبر جدایی‌اش از مجلس اعلای عراق، در حالی بر صفحه تلویزیون این سازمان حاضر شد که هشت پرچم عراق و سه عکس نمادین، عکس‌های پدر، عمو و پدربزرگ پشت سر او قرار داده شده بود؛ به جای رنگ زرد (رنگ مجلس اعلا) اما پس‌زمینه با رنگ آبی، رنگ جریان جدید عمار حکیم صحنه‌آرایی شده بود.
از هم اکنون بسیاری از جریان‌ها و گروه‌های سیاسی، از جمله فراکسیون پارلماتی «الموطن» (به استثنای ۵ نماینده)، «تجمع الامل» و «حرکت ترکمانی وفا» در عراق اعلام خواهند کرد به جریان ملی حکمت خواهند پیوست. نباید فراموش کرد که عمار حکیم در عین حال رئیس بزرگ‌ترین فراکسیون مجلس عراق به نام ائتلاف ملی نیز هست.
در عنوان جریان جدید، دیگر خبری از پسوند «اسلامی» نیست. این تغییر را می‌توان نوعی چرخش از ایدئولوژی به عملگرایی تعبیر کرد؛ چرخشی که به قول الشرق الاوسط، معنای آن بلوغ و بیرون آمدن از زیر سایه و قیمومیت شیعی و پدرسالارانه تهران است. شکی نیست که تمرکز این جریان بیش از هر چیزی معطوف به صحنه داخلی عراق خواهد بود. شعار این سازمان «همکاری به جای جنگ» و کلمات کلیدی آن «میانه‌روی» و «سازندگی» است. آیا مجلس اعلای عراق نیز هاشمی رفسنجانی خود را پیدا کرده است؟
آنچه مشخص است، بسیاری از دارایی‌های مجلس اعلای عراق، از جمله دفاتر و تلویزیون و کاخ محل سکونت رهبر آن (که پیش‌تر به یکی از وزرای صدام تعلق داشت)، احتمالاً همراه با حکیم به جریان حکمت منتقل خواهد شد.
این اما به منزله پایان مجلس اعلای عراق نیست و برخی از اعضای هیأت رهبری این سازمان، از جمله حامد الخضری و همام حمودی و سید صدرالدین قپانچی همچنان با پرچم مجلس اعلا در انتخابات آتی عراق شرکت خواهند کرد.