دکتر عطا انصاری :
در دنیای امروز، با افزایش موارد سرطان‌های دستگاه گوارش، آگاهی عمومی نسبت به نقش حیاتی لوزالمعده و بیماری‌های مربوط به آن اهمیت ویژه‌ای یافته است.
دکتر عطا انصاری در برنامه 763 خود در تلویزیون میهن، با زبانی ساده اما دقیق، به بررسی دو بیماری مهم این غده پرداخته است:
سرطان پانکراس و التهاب آن (پانکراتیت).
در این مقاله، با تمرکز بر محتوای علمی این برنامه، به تشریح علائم، عوامل خطر، شیوه‌های تشخیص و درمان این دو بیماری می‌پردازیم.
آشنایی با لوزالمعده
لوزالمعده یا پانکراس، غده‌ای دراز و اسفنجی‌شکل به طول تقریبی پانزده سانتی‌متر است که در عمق شکم و پشت معده قرار دارد و به روده باریک نزدیک است. این غده دو وظیفه حیاتی دارد: از یک سو، آنزیم‌هایی برای گوارش ترشح می‌کند و از سوی دیگر، هورمون‌هایی مانند انسولین را برای تنظیم قند خون می‌سازد. هرگونه اختلال در عملکرد آن می‌تواند سلامت عمومی بدن را به خطر اندازد.
سرطان پانکراس؛ دشمن خاموش
سرطان لوزالمعده از رشد غیرقابل کنترل سلول‌ها در بافت این غده ناشی می‌شود. در بیش از نود و پنج درصد موارد، این سرطان بخش برون‌ریز پانکراس را درگیر می‌کند. شایع‌ترین نوع آن آدنوکارسینوم است که در مجاری لوزالمعده شکل می‌گیرد. انواع نادرتر شامل تومورهای نورواندوکرین، سیست‌آدنوکارسینوم و بلاستوما هستند که هرکدام ویژگی‌های خاص خود را دارند.
عوامل خطر سرطان پانکراس
افزایش سن، به‌ویژه پس از پنجاه سالگی، یکی از عوامل اصلی ابتلا به این سرطان است. همچنین، وجود سابقه خانوادگی سرطان پانکراس یا ابتلا به پانکراتیت ارثی می‌تواند احتمال ابتلا را افزایش دهد. دیابت نوع دوم نیز گرچه رابطه علیت مشخصی ندارد، در آمارها با خطر بالاتری از این بیماری همراه است. استعمال دخانیات یکی از مهم‌ترین عوامل خطر است که خطر را تا سه برابر افزایش می‌دهد. چاقی، مصرف رژیم‌های پرکالری و کم‌فیبر، و تماس با مواد شیمیایی خاص در صنایع چوب، پتروشیمی و فلزات سنگین نیز از دیگر عوامل مؤثرند. همچنین، مصرف مداوم و شدید الکل می‌تواند از راه پانکراتیت مزمن، خطر ابتلا به سرطان را بالا ببرد.
علائم و تشخیص
سرطان پانکراس معمولاً در مراحل اولیه علامت خاصی ندارد، از همین رو به آن «سرطان خاموش» گفته می‌شود. اما در مراحل پیشرفته‌تر، درد در ناحیه شکم یا پشت، کاهش وزن ناگهانی و بی‌دلیل، زردی پوست و سفیدی چشم‌ها، مدفوع چرب و کم‌رنگ، و بروز ناگهانی دیابت در افراد پیش‌تر سالم از جمله علائم هشداردهنده آن هستند. تشخیص این بیماری با استفاده از روش‌هایی مانند سی‌تی‌اسکن، ام‌آر‌آی، اندوسکوپی مجاری صفراوی و آزمایش‌های خون برای یافتن مارکرهای توموری انجام می‌شود.
شیوه‌های درمان سرطان پانکراس
درمان این سرطان به مرحله و محل دقیق تومور بستگی دارد. اگر تومور در سر پانکراس قرار داشته باشد، عمل جراحی ویپل انجام می‌شود که شامل برداشت سر پانکراس، بخشی از معده، روده باریک و کیسه صفراست. در مواردی که تومور در بدنه یا دم پانکراس باشد، ممکن است عمل پانکراتکتومی دیستال یا کامل صورت گیرد. گاهی لازم است طحال نیز خارج شود. در کنار جراحی، شیمی‌درمانی نیز به‌منظور کوچک‌کردن تومور پیش از عمل یا جلوگیری از بازگشت بیماری پس از آن انجام می‌شود. این روش البته با عوارضی مانند تهوع، ریزش مو و کاهش ایمنی بدن همراه است. رادیوتراپی کمتر کاربرد دارد، اما در کاهش درد بیماران مؤثر است. همچنین، درمان حمایتی شامل مدیریت درد، سوءتغذیه، و در موارد لازم، تجویز آنزیم‌های گوارشی یا انسولین انجام می‌شود. پیش‌آگهی بیماران با توجه به مرحله تشخیص بسیار متغیر است، اما پیشرفت‌های پزشکی در جراحی‌های لاپاراسکوپی و دارودرمانی در مواردی باعث افزایش بقا تا بیست سال نیز شده است.
پانکراتیت؛ التهاب دردناک لوزالمعده
پانکراتیت یا التهاب لوزالمعده، به دو نوع حاد و مزمن تقسیم می‌شود. در نوع حاد، عوامل زمینه‌ساز عبارت‌اند از سنگ کیسه صفرا که با انسداد مجرای پانکراس باعث التهاب می‌شود، مصرف بیش‌ازحد الکل، رژیم‌های پرچرب، عفونت‌های ویروسی مانند اوریون یا هپاتیت، جراحی‌های شکمی، ضربه به شکم، و مصرف برخی داروها مانند دیورتیک‌ها و سولفونامیدها. در نوع مزمن، بیش از چهل و پنج درصد موارد ناشی از مصرف مداوم الکل است. همچنین، بیماری‌هایی مانند فیبروز کیستیک، بالا بودن تری‌گلیسرید، و اختلالات خودایمنی و ژنتیکی نیز می‌توانند نقش داشته باشند.
عوارض احتمالی پانکراتیت
پانکراتیت در صورت پیشرفت می‌تواند به نارسایی کلیوی و تنفسی، دیابت ثانویه به‌دلیل تخریب سلول‌های تولیدکننده انسولین، سوءتغذیه شدید به‌دلیل کاهش جذب مواد غذایی، و تشکیل کیست یا آبسه در پانکراس منجر شود. در موارد مزمن، حتی احتمال بروز سرطان در سال‌های آینده وجود دارد. تشخیص این بیماری معمولاً با آزمایش خون و سنجش سطح آنزیم‌هایی چون آمیلاز و لیپاز آغاز می‌شود. سپس از روش‌های تصویربرداری مانند سونوگرافی، سی‌تی‌اسکن و ام‌آر‌آی برای ارزیابی دقیق‌تر استفاده می‌شود.
درمان پانکراتیت حاد
درمان پانکراتیت حاد مستلزم بستری و مراقبت ویژه است. بیمار باید مدتی ناشتا بماند تا پانکراس استراحت کند. مایعات از راه وریدی برای پیشگیری از کم‌آبی بدن تجویز می‌شود. داروهای مسکن قوی برای کنترل درد و در صورت وجود عفونت، آنتی‌بیوتیک به کار می‌رود. در صورتی که علت التهاب، سنگ صفرا باشد، ممکن است انجام جراحی یا آندوسکوپی ضروری شود.
درمان پانکراتیت مزمن
در پانکراتیت مزمن، حذف کامل مصرف الکل و دخانیات قدم نخست درمان است. رعایت رژیم غذایی کم‌چرب و سرشار از پروتئین توصیه می‌شود. همچنین، به دلیل کاهش عملکرد غده، قرص‌های حاوی آنزیم پانکراس برای کمک به گوارش تجویز می‌شوند. در برخی موارد که کیست یا بافت‌های آسیب‌دیده باعث درد و اختلال می‌شوند، مداخلات جراحی لازم است.
پیشگیری و توصیه‌های پایانی
پیشگیری از بیماری‌های لوزالمعده، به‌ویژه برای افرادی که در معرض خطر بالاتری قرار دارند، بسیار حائز اهمیت است. ترک سیگار و الکل، پیروی از رژیم غذایی سالم با مصرف سبزیجات، غلات کامل و چربی‌های سالم، نوشیدن آب کافی، و انجام ورزش منظم از جمله اقدامات مؤثر هستند. همچنین، برای افراد دارای سابقه خانوادگی یا عوامل خطر شناخته‌شده، انجام معاینات دوره‌ای و تصویربرداری به‌موقع می‌تواند بسیار کمک‌کننده باشد.
جمع‌بندی این است که بیماری‌های لوزالمعده از جمله سرطان و پانکراتیت، اگرچه جدی و گاه تهدیدکننده حیات‌اند، اما با آگاهی، پیشگیری، تشخیص به‌موقع و درمان مناسب می‌توان امید به زندگی و کیفیت آن را به شکل قابل توجهی ارتقاء داد. در نهایت، همان‌طور که دکتر انصاری نیز تأکید می‌کند، نباید هرگز از درمان ناامید شد. پیشرفت‌های پزشکی امروز در خدمت جان انسان‌هاست.
منبع: برگرفته از برنامه شماره ۷۶۳ دکتر عطا انصاری، رادیو تلویزیون میهن، ژوئیه ۲۰۲۵.
