بهروز ورزنده :
بخش یک – آیا پرچم ایران نماد هویت ملی ما است؟
لطفا برای بخش دوم این مطلب بروی لینک زیر بروید
بخش دو – پرچم‌های ایران در دوره‌های مختلف تاریخ
کشور ایران در طول تاریخ خود هیچگاه پرچم واحدی نداشته است. پرچم سه رنگ سبز و سفید و قرمز با آرم الله یا شیرو خورشید تا قبل از دوره قاجار کاملا ناشناخته است. و در این دوره هم به هیچوجه ترکیب امروزی را نداشته، و درواقع این یک یافته جدیدی است که عمر چندانی از آن نمی گذرد.
* * *
همانطور که تحمیل حجاب اجباری بر جامعه باعث دوری و مخالفت بیشتر مردم از آن شده و می‌شود، به همانگونه هم تلاش برای حقنه کردن یک پرچمی، با هر رنگ و با هر نشانی، موجی از نارضایتی را در جامعه موجب می‌شود.
اگر صفحات اینترنت را در رابطه با موضوع پرچم ایران ورق بزنید مطالبی را خواهید یافت همگی در پی توجیه این امر که پرچم هر کشوری نشان دهنده، نماد و حلقه پیوند همه کسانی است که مشترکا دارای وطنی هستند. و به این معنی سعی می‌شود پرچم فعلی ایران را، که عجالتا با پرچم جمهوری اسلامی مشخص می شود، “نماد هویت ملی مردم ایران” قلمداد نمایند!!
از آن طرف هم کسانی و جریاناتی، عمدتا فعالین در فضای مجازی، و اغلب در خارج از کشور، تحت نام مجاهد خلق و یا سلطنت‌طلب ، با همین تعریف ادعا می کنند که پرچم ایران آنی است که آنها معرفی می کنند و آن پرچم سه‌رنگ شیر و خورشیدی آنها میباشد. ولی هردوی این فرضیه‌ها از طرف سایرین و حتی از طرف هرکدام از این مدعیان در رابطه با ادعای آن دیگری مورد مناقشه است.
در این میان به غیر از آنهایی که یکی از این دو ادعا را قبول دارند، اکثریت وسیع مردمی که هیچ کدام از این دو پرچم را قبول ندارند سوال می کنند که پرچم واقعی ایران کدام است، و آیا پرچمی که این دو جریان معرفی می کنند از نظر تاریخی همواره پرچم ایران بوده است؟
من در اینجا قصد دارم مسئله را از نظر تاریخی و اینکه آیا پرچم ایران در طول تاریخ همواره همین بوده است پیگیری کنم و روشن سازم که آیا پرچم سه رنگ فعلی ایران، چه با آرم و نشان الله و چه با نقش و نشان شیر و خورشید، اصولا در طول تاریخ ایران وجود داشته است و یا یک یافته جدیدی است که عمر چندانی از آن نمی گذرد و آیا ادعای کسانی که معتقدند پرچم ایران در طول تاریخ و یا حداقل در طول این چند قرن گذشته، همواره همین بوده است تا چه حد درست و قابل پذیرش است. و نیز طرح این سوال که آیا این بیرق یا پرچم یا درفش یا عَلَم و یا هر اسم دیگری که بر آن می‌نهند پرچم حکام و سلاطین بوده است و یا پرچم مردم یا ملت یا امت وغیره؟
در گذشته بیرق‌ها و عَلَم‌ها معنی امروزیِ پرچم ملی را نداشتند. بیشتر نماینده حاکمیت یا دولت و سلاطین بودند تا شهروندان. مفهوم «پرچم ملی» در سه قرن اخیر است که مطرح شده؛ قبل از آن بیشتر سخن از بیرق حاکمان بود.
برای روشن شدن موضوع کوشیده‌ام با جستجو در متن تاریخ، نشان‌ها، پرچمها و بیرق‌های هر دوره و ھر دودمان پادشاهی و هر کدام از سلاطین را جمع آوری کرده و باتوجه به معانی، مفاهیم و تعابیر هرکدام از بیرق‌ها و نشان‌ها در دوره زمانی خود، تصویر روشنی از سیر تحول و تکامل پرچم ایران را عرضه نمایم.
نگاه کنید به بخش دو “پرچم‌های ایران در دوره‌های مختلف تاریخ”
* * *
کشور ایران در طول تاریخ خود هیچگاه پرچم واحدی نداشته است، و پرچم‌های موجود هم دراصل پرچم حکام و سلاطین بوده‌اند. و درفش سلاطین ایران هم در دوره‌های گوناگون و با تغییر سلاطین و دودمان‌ها دستخوش تغییرات بسیاری گشته است.
ترکیب فعلی رنگ‌های پرچم سه رنگ جمهوری اسلامی و یا رژیم قبلی سلطنتی، یعنی سبز و سفید و قرمز و نشانه‌های الله و شیروحورشید و شمشیر بر آنها، تا قبل از دوره قاجار هیچگاه وجود نداشته است.
نشان شیر و نشان خورشید، هرکدام به تک و یا هردو باهم، در گذشته از دوره صفویان ببعد بر روی برخی از سکه‌ها و پرچم‌های سلاطین آن دیده می‌شود. برداشت و تعبیر از آن ولی در نزد هر دودمانی به گونه‌ای دیگر بوده است. در آغاز تنها نشانی اخترشناسانه و دینی بوده است نه نمادی حکومتی. بتدریج اما این نشان دارای معنا و تعبیری شیعی-حکومتی شده است.
استفاده از دو و بعد سه رنگِ پرچم فعلی، در ابتدا در دوران قاجاریه است که بتدریج بکار می‌رود. ولی نه بصورت امروز بلکه بصورت نواری باریک به دورِ زمینه سفید پرچم.
حتی بعداز انقلاب مشروطه هم این حالت ادامه داشته است. مدت‌ها بعد است که بتدریج شکل و شمایل امروزی را می‌یابد.
درمورد نشان الله برروی پرچم جمهوری اسلامی و سایر تزیینات آن روشن است که این یافته، اختراع اسلامیون بعد از انقلاب اسلامی است. ولی نشان شیروخورشید که در دوره صفویان درمواردی بر روی برخی از بیرق‌ها حک می‌شده است اشاره به کائنات و امام علی داشته و بیشتر دارای نقشِ نجومی و شیعی بوده است.
شیر در اینجا مظهر علی بن ابی‌طالب و خورشید یک نماد فلکی و نشانه عظمت الله یا فرٌ دین بوده است. از جمله بر نشان شیروخورشیدِ سکه نادرشاه عبارت «المُلکُ لله» (پادشاهی از آنِ خداست) نقش بسته بود.
افزوده شدن شمشیر به نقش شیروخورشید به دوران قاجار بازمی‌گردد. آنها دارای دو پرچم سرخ‌رنگ و سبزرنگِ سه‌گوش و بعدها مربع و مستطیل بودند، و به دست شیر شمشیری داده شده بود. این شمشیر خمیده بود که به معنای شمشیر ذوافقار میباشد. شمشیر ذوافقار شمشیر علی ابن ابی طالب است، که “اکنون در اختیار امام زمان” میباشد!! این شمشیر ذوافقار نمادی است که برای اولین بار توسط قاجاریان به نشان شیروخورشید اضافه شده و قبل از آن وجود نداشته است. و منظور از آن هم از ابتدا مشخص بوده و آن تعلقش به حضرت علی بن ابی‌طالب میباشد. به این ترتیب نمی‌توان ادعا کرد که تعبیر قاجاریان از آن نادرست میباشد.
گویا از اواخر دوران فتحعلی شاه است که به تدریج دو پرچم شیر و خورشید و ذوالفقار با هم تلفیق می‌شوند و شیر که مظهر حضرت علی بوده است ذوالفقار یعنی شمشیر علی را دریافت می‌کند. نکتهٔ مربوط به خمیده بودنِ این شمشیر و تعلق آن به حضرت علی و امام زمان، این است که عده‌ای این گونه شمشیر را شمشیر عربی می‌دانند، و بنیان پرچم را هم ناشی از درک دینی بحساب می‌آورند، و منطقا براین نظرند که جمهوری اسلامی بخوبی می‌توانست این نشان را حفظ کند.
نکته بسیار مهم اینکه تا قبل از دوران مشروعیت مردم “رعیت” شاهان بشمار می‌آمدند و رعیت (و بعد تر «ملت») همچنان بخشی از دارائی شاهان بود. و بیرق یا پرچم یا درفش یا عَلَم و یا هر اسم دیگری که بر آن می‌نهادند پرچم حکام و سلاطین بوده است.
در گذشته بیرق‌ها و عَلَم‌ها معنی امروزی پرچم ملی را نداشتند، و ایران تا آغاز دوره مشروعیت چیزی بنام پرچم ملی نداشته است، بلکه فقط دارای بیرق سلطنتی بوده است. و سلاطین ایران هم در تمام دوره‌های تاریخ ایران و حتی بعد از استقرار مشروطیت استبدادی بوده‌اند. و همانا بدلیل وجود قرن‌ها استبداد دینی و سیاسی حتی با استقرار جمهوری هم استبداد با تمام قدرت به حیات خود ادامه داده است.
در آغاز دوران مشروطیت پرچم ایران طبق قانون اساسی بصورت سه‌رنگ تعیین شد. و دو پرچم دولتی و شهروندی با زمینهٔ سفید و دو لبهٔ سبز و سرخ به دور آن منظور گردید، یکی بیرق ملی یا پرچم شهروندی، که فاقد نشان شیروخورشید بود و دیگری پرچم دولتی و سلطنتی ، دارای نشان شیروخورشید. تفاوت آنها در نشان شیر و خورشید است که فقط در پرچم دولتی دیده می‌شود.
* * *
پدیده‌ای بنام پرچم سه رنگ سبز و سفید و قرمز با ترکیب امروزی و با نشان الله یا آرم شیرو خورشید، تا قبل از دوره قاجار و ناصرالدین شاه کاملا ناشناخته است. و در دوره آنها هم به هیچوجه رنگ و ترکیب امروزری را نداشته است، درواقع یک یافته جدیدی است که عمر چندانی از آن نمی گذرد. پرچم سه‌رنگ ایران درواقع یادگار امیرکبیر است، با دو نوار باریک در بالا و پائین.
و اما این دو پرچم سه‌رنگ جمهوری اسلامی و پادشاهی پهلوی اگرچه در نشان رسمی‌اشان با یکدیگر متفاوت هستند، ولی منشاء و اصل و بنیان هردوی آنها یکی است و هردو متعلق به حکومت قاچار هستند.
رنگ سبز آنها نماد دین اسلام، رنگ سفید آنها نماد صلح و دوستی و آرامش و رنگ سرخ آنها نماد اراده و رشادت ایرانیان میباشد. نشان‌های الله و خورشید آنها مظهر فرٌ دین یا عظمت خداوندی است. نماد شیر و شمشیر مضاعفی هم که برروی پرچم سلطنتی هست مظهر علی بن ابی‌طالب و قدرت و امامت او و تشیع اسلام میباشد. یعنی با بودن دو نشان شیر و شمشیر بر روی آن، یک درجه هم بیشتر از پرچم جمهوری اسلامی بر ارادت ایرانیان به حضرت علی و خاندان وی تاکید شده است. و با توجه به عربی بودن شمشیر ذوالفقار و نسبت شیر پرچم با حضرت علی بن ابوطالب، “تعلق و درجه” ایرانی و ملی بودن پرچم شیروخورشید بیشتر نمایان می‌شود!
نماد شیر و خورشید که اولین بار در عصر بعضی از پادشاهان صفوی بر روی برخی از بیرق‌ها بکار گرفته شد، از ابتدا هم مظهر دو پایه اساسی اعتقادی در ایرانِ آن زمان یعنی مذهب و قدرت بود.
همانطور که گفتیم منشاء هردوی این پرچمها متعلق به حکومت قاچار است و نه پهلوی. و در دوره قاجار و عصر حاکمیت‌های سلطانی هم، همانطور که گفته شد، چیزی بنام پرچم ملی وجود نمی‌داشته است، بلکه فقط بیرق سلطنتی بود که معنا و مفهوم می‌داشته است.
آنچه بسیار حائز اهمیت است اینکه در ارزیابی از نقش پرچم ایران می‌بایستی دو دوره قبل و بعداز انقلاب مشروطه را مورد توجه قرار داد. زیرا که صحبت از پرچم ملی در قبل از مشروطیت بیهوده است.
پرچم سه رنگ فعلی جمهوری اسلامی با آرم و نشان الله و الله اکبر فقط از نظر ضرورت دیپلماتیک در برابر مراجع جهانی، همچون سازمان ملل، است که بعنوان پرچم ایران شناخته می‌شود، زیرا که قدرت فعلا در اختیار آنها است. مردم ایران نگرش دیگری نسبت به آن دارند. بعبارت دیگر چون این قدرت را قبول ندارند، پرچم آن را هم قبول ندارند.
سخن آخر:
درحال حاضر سه جریان رژیم جمهوری اسلامی، سازمان مجاهدین خلق و سلطنت‌طلبان هرسه مشترکا، ولی هرکدام با آرم و نشان خود سعی در استفاده از پرچم سه‌رنگ را دارند. سه جریانی که هرکدام از دید آن دیگری و یا سایر مردم ایران مورد سوال هستند.
و این یکی از مواردی است که درضمن نقش مهمی در بروز و ادامه اختلافات داشته و مانعی در راه نزدیکی و همراهی نیروهای مختلف در مبارزه آنها علیه رژیم جمهوری اسلامی است. هرنوع تلاشی درجهت تحمیل، قبولاندن و پذیرش اجباری این یا آن یک از پرچمها نتیجه‌ای جز ایجاد تفرقه ملی و تجزیه کشوری ندارد. بدیهی است که اکثریت مردم ایران و هیچ یک از طرفین نظر و پیشنهاد تحمیلی این یا آن‌دیگری را نخواهند پذیرفت. و هم‌اکنون نیز آشکارا چنین است، و مردم درمقابل هردوی این نشان‌ها و پرچمها واکنش منفی دارند.
راه‌حلی که بنظر می‌رسد احتمالا کمکی در حل این مشکل باشد، می‌تواند این باشد: آیا بهتر نیست که بجای استفاده از یکی از این پرچمها با آرم و نشان مشخص، فقط از پرچم سه رنگ سبز و سفید و قرمز بدون نشان “الله” و آرم”شیروخورشید و شمشیر ذوالفقار” و یا هر آرم دیگری استفاده شود؟ پرچمی که تعلقی به گروه و جریان خاصی ندارد. درغیر اینصورت ما همیشه با ادامه و تشدید اختلافات روبرو خواهیم بود.
اگر نیازی به داشتن سمبلی بر روی زمینه پرچم و یا انتخاب رنگ‌های جدیدی برای خود پرچم باشد، دولت ملی و دموکراتیک آینده می‌تواند آن را تعیین نماید. و آن می‌تواند پرچم واقعی ملی و مردمی و کشوری ایران باشد.
توجه به این نکته ضروری است که چون حمل و نمایش هرکدام از این پرچمها با و یا بدون نشان‌ها از طرف هرکدام از این جریان‌ها هدفی جز تاکید و به رخ‌کشیدن بیشتر اختلافات و جدائی‌های بین این جریانات را ندارد، مناسب‌تر این می‌تواند باشد که درحال حاضر از بکاربردن و بدست‌گرفتن هرنوع پرچمی خودداری شود. این می‌تواند وسیعا باعث کاهش کدورت‌ها و تقابل بین گروه‌ها شود و یکی از موانع نزدیکی آنها را منتفی نماید.
این قدمی است از طرف همه گروه‌ها، جریانات و گرایش‌ها از چپ و راست و ملی و مذهبی و قومی و اصلاح‌طلب و جمهوری‌خواه و سلطنت‌طلب و سایرین برای نزدیکی بیشتر. و نیز بمفهوم استقبال از نیروهای درحال حاضر هوادار رژیم است که بتدریج ریزش کرده واز رژیم فعلی گذر می‌کنند و به جنبش مردمی می‌پیوندند.
جدول “پرچم‌های ایران در دوره‌های مختلف تاریخ” را در بخش دو (در پیوست) مشاهده می‌کنید:
10.08.24
صنفی و مدنی و فمینیستی و فدرالیستی و سوسیالیستی و رفرمیستی و محافظه‌کار و سکولار دمکرات و فراجنسیتی و اتنیکی وحقوق‌بشری و سیاسی و اجتماعی و دانشگاهی و جنبش‌های زنان و کارگری و ادبی و هنری و ورزشی و زندنیان سیاسی و
