حنیف حیدرنژاد :

دادستان استکهلم در سوئد در کیفرخواست علیه حمید نوری که در زندان‌های اوین و گوهردشت با نام حمید عباسی کار می‌کرده، موارد زیر را اعلام کرده است:
۱. نقض حقوق بین‌الملل از نوع سنگین: این قسمت با اشاره به جنگ ایران و عراق و درگیری نیروهای سازمان مجاهدین خلق و جمهوری اسلامی در مرزهای غربی کشور، به کشتار زندانیان سیاسی وابسته به سازمان مجاهدین خلق که هنوز در زندان بر مواضع خود پایدار بودند پرداخته و نقش حمید نوری در زندان گوهردشت کرج در این مورد را با جزئیات شرح می‌دهد.
۲. قتل: این قسمت به کشتار زندانیان سیاسی از گروه‌های مختلف چپ که اسلام را نپذیرفته بودند مربوط است. در این قسمت نیز نقش حمید نوری در زندان گوهردشت کرج با جزئیات شرح داده شده است.
نوشته حاضر به اتهام جنایت جنگی در چهارچوب نقض حقوق بین‌الملل از نوع سنگین می‌پردازد.
چرا جنایت جنگی؟
یکم: در سوم مردادماه ۱۳۶۷ یک عملیات نظامی از سوی سازمان مجاهدین علیه رژیم ایران انجام شد که در هفتم مرداد به پایان رسید. این عملیات را سازمان مجاهدین «فروغ جاویدان» نامید. رژیم ایران ضد حمله خود علیه این عملیات را «مرصاد» نام گذاشت.
دادستان سوئد عملیات سازمان مجاهدین را امتداد جنگ هشت ساله ایران و عراق دانسته و می‌نویسد: «بین سال‌های ۱۹۸۱ تا ۱۹۸۸ یک درگیری مسلحانه بین‌المللی بین ایران و عراق در جریان بود. در فاز پایانی این درگیری مسلحانه، در ۲۶ ژوئیه ۱۹۸۸ ایران از سوی یک شاخه نظامی سازمان سیاسی مجاهدین خلق ایران مورد حمله قرار گفت. آن حمله از خاک عراق و تحت پشتیبانی نیروی هوایی عراق انجام گرفت.»
دوم: خمینی در یک حکم بدون تاریخ که به نظر می‌رسد در همان زمانِ عملیات فروغ جاویدان نوشته شده باشد، با اشاره به «جنگ‌های کلاسیک» مجاهدین که او آنها را «منافقین» می‌نامد، در مورد زندانیان سیاسی مجاهد می‌نویسد:
«… با توجه به محارب ‏بودن آنها و جنگ‌هاى کلاسیک آنها در شمال و غرب و جنوب کشور با همکاری‌هاى حزب بعث عراق… کسانى که در زندان‌هاى سراسر کشور بر سر موضع نفاق خود پافشارى کرده و می‌‏کنند محارب و محکوم به اعدام مى‌‏باشند…»
سوم: دادستان سوئد بر آن است که عملیات فروغ جاویدان سازمان مجاهدین در چهارچوب جنگ‌های بین‌المللی یا منطقه‌ای قابل دسته‌بندی است و نتیجه‌گیری می‌کند اگر آنگونه که حاکمیت ج. ا و رهبر آن خمینی، زندانیان سیاسی مجاهد را به آن عملیات ربط می‌دهد، پس می‌توان آن زندانیان را اسیر جنگی تلقی کرد و در نتیجه اعدام آنها نقض قوانین بین‌الملل در شرایط جنگی و مصداق جنایت جنگی تلقی می‌شود.
دادستان در کیفرخواست خود می‌نویسد:
«رهبر کبیر ایران آیت‌الله خمینی، در ابتدا به دلیل حملە ۲۶ جولای ۱۹۸۸، مدت کوتاهی بعد از آن فتوا/ دستوری صادر کرد که تمامی‌ زندانیان زندان‌های ایران که عضو گروه مجاهدین بودند و یا از آنها طرفداری می‌کردند و در اعتقاد خود راسخ و وفادار بودند باید اعدام می‌شدند. بلافاصله بعد از آن اعدام‌های دستجمعی پیروان/ طرفداران مجاهدین که در زندان‌های ایران در بند بودند شروع شد.»
در ادامه کیفرخواست آمده است:
«در وهلە اول مشخص است که این جرائم در امتداد جنگ مسلحانه بین‌المللی بین ایران و عراق بوده و یا با آن ارتباط داشته است. حمید نوری به همین ترتیب به دلیل جرائم ذکر شده، که بر روی افراد غیرنظامی انجام می‌شدند که مشمول حفاظت خاص کنوانسیون ژنو ۴ قرار دارند و یا قوانین اساسی که دربارە حقوق بین‌المللی بشر وجود دارند و برای عموم شناخته شده‌اند، از ماده ۱۴۷ کنوانسیون چهارم ژنو و ماده ۱۷۵ و ۸۵ پروتکل ۱ الحاقی حقوق بشر دربارە قوانین اساسی که برای عموم شناخته شده است و دربارە حقوق بین‌المللی بشر می‌باشند به صورت شدیدی تمرد کرده است.
در وهلە دوم مشخص است که این جرائم در امتداد جنگ مسلحانه غیر‌بین‌المللی بین ایران و مجاهدین بوده و یا با آن ارتباط داشته است. حمید نوری به این ترتیب از طریق جرائم ذکر شده تمرد شدیدی از ماده ۳ کنوانسیون چهارم ژنو و همچنین قوانین اساسی حقوق بین‌المللی بشر که برای عموم شناخته شده است مرتکب شده است.»
همانطور که مشاهده می‌شود دادستان هم به «جنگ مسلحانه بین‌المللی» و هم به «جنگ مسلحانه غیربین‌المللی» اشاره می‌کند. تعریف و تفاوت این دو چیست؟
جنگ مسلحانه بین‌المللی و غیر بین‌المللی
وبسایت فارسی کمیته بین‌المللی صلیب سرخ در این مورد می‌نویسد:
«واژگان «درگیری مسلحانه» و «جنگ» معمولاً بجای یکدیگر به کار برده می‌شوند اما در حقوق بین‌المللی بشردوستانه عبارت «درگیری مسلحانه» به دلیل دامنه گسترده‌تری که دارد ارجحیت دارد. می‌توان گفت وضعیت درگیری مسلحانه هنگامی‌ وجود دارد که دو دولت مخالف به نیروی مسلح متوسل می‌شوند حتی هنگامی‌ که هیچگونه اعلان رسمی‌ جنگ هم اتفاق نیفتاده باشد یا حتی هنگامی‌ که طرفین درگیر در مخاصمات این حقیقت را که در وضعیت درگیری مسلحانه هستند تأیید نکنند.
حقوق بین‌المللی بشردوستانه میان دو نوع از درگیری‌های مسلحانه نیز تمایز قائل می‌شود: درگیری مسلحانه بین‌المللی و درگیری مسلحانه غیر بین‌المللی.
مجموعه قواعد مختلف حقوق بین‌الملل بشردوستانه در شرایط مختلف درگیری مسلحانه به کار می‌رود.
در حین درگیری‌های مسلحانه بین‌المللی، هر چهار کنوانسیون ۱۹۴۹ ژنو به همراه پروتکل اول الحاقی به کنوانسیون‌های ژنو (پروتکل الحاقی اول ۸ ژوئن ۱۹۷۷) اعمال می‌شوند.
کنوانسیون‌های چهارگانه ژنو عبارتند از:
– کنوانسیون اول، حمایت از زخمیان و بیماران نیروهای مسلح در میدان نبرد
– کنوانسیون دوم، حمایت از زخمیان، بیماران، و کشتی‌شکستگان عضو نیروهای مسلح در دریا
– کنوانسیون سوم، حمایت از اسیران جنگی
– کنوانسیون چهارم، حمایت از غیرنظامیان در زمان جنگ
می‌توان گفت که یک درگیری مسلحانه بین‌المللی زمانی حادث شده است که فارغ از دلایل یا شدت مقابله، یک یا چند دولت در رویارویی علیه دولت دیگری به نیروی مسلح متوسل شده‌اند. در این صورت نیازی به اعلان رسمی‌ جنگ یا اذعان به چنین شرایطی وجود ندارد. برای مثال، ممکن است حتی اگر یکی از طرفین متخاصم دولت طرف روبرو را به رسمیت نشناسد یک درگیری مسلحانه بین‌المللی وجود داشته باشد.
یک درگیری مسلحانه بین‌المللی هنگامی‌ اتفاق می‌افتد که هرگونه استفاده از زور میان دو یا چند دولت وجود داشته باشد، در حالی که خاک یک کشور هنگامی‌ «اشغال شده» تلقی می‌گردد که دولت دیگری کنترل مؤثر بر تمامی‌ یا بخشی از آن داشته باشد.
از طرف دیگر، در حین یک درگیری مسلحانه غیر بین المللی، بند ۳ مشترک کنوانسیون های چهارگانه ژنو در تمامی شرایط بکار می رود. پروتکل دوم الحاقی به کنوانسیون‌های ژنو، که بند ۳ مشترک را بیشتر توسعه داده و تصریح نموده و کامل می‌کند، هنگامی‌ به کار می‌رود که یک یا چند گروه مسلح غیردولتی که با نیروهای مسلح یک کشور مقابله می‌کنند، کنترل بخشی از خاک دولت یادشده را به دست بگیرند که امکان هدایت عملیات نظامی را در اختیار آنها قرار می‌دهد.
در هر دو شرایط، مفاد مربوطه حقوق بین‌الملل بشردوستانه عرفی کاربرد دارد.»
مشاهده می‌شود با توجه به تعاریف فوق، اطلاق «درگیری مسلحانه بین‌المللی» از سوی دادستان سوئد و دسته‌بندی عملیات «فروغ جاویدان» در آن، می‌تواند درست باشد زیرا: «درگیری مسلحانه بین‌المللی زمانی حادث شده است که فارغ از دلایل یا شدت مقابله، یک یا چند دولت در رویارویی علیه دولت دیگری به نیروی مسلح متوسل شده‌اند. در این صورت نیازی به اعلان رسمی‌ جنگ یا اذعان به چنین شرایطی وجود ندارد.»
در این حالت پرسش این است نقش دولت عراق در عملیات فروغ جاویدان، جدا از آنکه دولت عراق به مشارکت در آن اعتراف کرده یا نکرده باشد چه بوده است.
همچنین اطلاق “درگیری مسلحانه غیر بین‌المللی” نیز در ارتباط با عملیات فروغ جاویدان درست بوده و با وضوح و اطمینان بیشتری می‌شود آن را تائید کرد، زیرا موقعیتی را توضیح می‌دهد که در آن: “یک یا چند گروه مسلح غیر دولتی که با نیروهای مسلح یک کشور مقابله می‌کنند، کنترل بخشی از خاک دولت مذکور را بدست گیرند که امکان هدایت عملیات نظامی را در اختیار آنها قرار می‌دهد.”
موقعیت‌های جنگی فوق که به آن اشاره شده است الزامات بین‌المللی مختلفی را برای طرف‌های درگیر در جنگ، از جمله برای حکومت ایران به همراه دارد که در پروتکل‌های الحاقی یک تا چهار کنوانسیون ژنو تعریف شده اند. از جمله: پروتکل الحاقی سوم، که موضوع آن حمایت از اسرای جنگی و پروتکل الحاقی چهارم که موضوع آن حمایت از غیرنظامیان در زمان جنگ می‌باشد.
نتیجه گیری مهم
وقتی خمینی در حکم مورد بحث به “جنگ‌های کلاسیکِ منافقین با همکاری حزب بعث عراق” اشاره کرده و در همین ارتباط حکم اعدام زندانیان سیاسی هوادار مجاهدین که هنوز بر سر موضع خود هستد را صادر می‌کند، می‌توان یک ارتباط مستقیم بین عملیات فروغ جاویدان که در چهار چوب جنگ‌های بین‌المللی یا غیر بین‌المللی قابل تعریف است، با حکم خمینی مشاهده نمود. در این حالت و مطابق تعریف کنوانسیون ژنو باید زندانیان مجاهد را یا افراد غیرنظامی دانست، یا باید آنها را زندانیان جنگی محسوب کرد. در هر دو حالت، حکومت ایران موظف به رعایت حقوق آن زندانیان سیاسی بر اساس کنوانسیون ژنو بوده و اعدام آنها نقض آشکار این کنوانسیون و پروتکل‌های الحاقی آن و مصداق جنایت جنگی محسوب می‌شود.
خلاصه کنوانسیون ژنو مصوبه ۱۹۴۹ و پروتکل‌های الحاقی یکم تا چهارم به فارسی
کنوانسیون ژنو مصوبه ۱۹۴۹ و پروتکل‌های الحاقی یکم تا چهارم به آلمانی
تعریف جنایت جنگی
اساسنامه دادگاه جنایی بین‌المللی رم (دادگاه لاهه) در بند ۲ ماده ۸ ، جنایت جنگی را با استناد به کنوانسیون ژنو چنین تعریف می‌کند: «برای مقاصد به کار رفته در این اساسنامه، «جنایات جنگی» به معنی موارد ذیل خواهد بود:
الف) موارد جدی نقض کنوانسیون ژنو، مصوب ۱۲ اوت ۱۹۴۹ (برابر با ۲۱ مرداد ۱۳۲۸)، یعنی هر یک از اعمال ذیل که علیه اشخاص یا اموال تحت حمایت مقررات مربوطه در کنوانسیون ژنو صورت گیرد:
۱- قتل عمد
۲- شکنجه یا رفتار غیرانسانی، از جمله آزمایشهای بیولوژیکی
۳- وارد آوردن رنج شدید یا آسیب جدی به بدن یا سلامت افراد
۴- تخریب و تصرف اموال در سطح گسترده، که به صورت غیرقانونی و مغرضانه انجام گیرد و نتوان آن را به دلیل ضرورت نظامی توجیه نمود
۵- مجبور ساختن زندانیان جنگی یا دیگر افراد محافظت‏ شده به خدمت در نیروهای یک قدرت متخاصم
۶- محروم ساختن عمدی زندانی جنگی یا دیگر افراد محافظت ‏شده، از حق برخورداری از یک محاکمه عادلانه و قانونی
۷- اخراج یا انتقال غیرقانونی یا حبس غیرقانونی»
نقش حکومت و ارتش عراق در عملیات جنگی سازمان مجاهدین چه بوده است؟
با در نظر گرفتن آنچه در بالا آمد، پرسش تعیین کننده در مورد عملیات‌های نظامی سازمان مجاهدین در عراق و بطور خاص عملیات «فروغ جاویدان» از سوی این سازمان این است:
– آیا عملیات «فروغ جاویدان» مصداق «عملیات جنگی بین‌المللی یا عملیات جنگی منطقه‌ای» است؟
– آیا این عملیات یک عملیات کاملا مستقل از سوی سازمان مجاهدین بوده است؟
برای پاسخ به این پرسش‌ها نگاهی کوتاه به پیشینه موضوع ضروری است.
عملیات‌های ارتش آزادیبخش سازمان مجاهدین در عراق
سازمان مجاهدین خلق کوتاه زمانی بعد از شروع جنگ ایران و عراق در عراق مستقر شد و از خاک آن کشور عملیات‌های خود علیه حکومت ایران را برنامه‌ریزی و سازماندهی و اجرا می‌کرد. افراد و نیروهای این سازمان در خاک عراق آموزش نظامی می‌دیدند.
پس از استقرار مسعود رجوی رهبر سازمان مجاهدین خلق در عراق در سال ۱۳۶۵و اعلام تاسیس «ارتش آزادیبخش ملی ایران» در ۳۰ خرداد سال ۱۳۶۶ توسط سازمان مجاهدین، سطح روابط و مناسبات این سازمان با دولت و ارتش عراق به صورت چشمگیری تغییر کرد. سازمان مجاهدین در امتداد مرز عراق با ایران در نقاط مختلف قرارگاه‌های نظامی تاسیس کرد. نیروهای ارتش عراق در سطوح فرماندهی به آموزش نظامی نیروهای سازمان مجاهدین پرداختند. در سال ۱۳۶۶ و ۱۳۷۷ نیروهای سازمان مجاهدین اقدام به عملیات نظامی کلاسیک علیه نیروهای حکومت ایران در مرز کردند.
سازمان مجاهدین در یکی از وبسایت‌های وابسته به خود در مورد عملیات‌های «ارتش آزادیبخش» به این موارد چنین اشاره می‌کند:
«نخستین عملیات یک تیپ رزمی‌ در مهرماه ۱۳۶۶ در منطقه مرزی مریوان انجام شد. که طی آن ارتش آزادیبخش توانست کنترل ۸۰ کیلومتر مربع را به دست بگیرد، ۳۸ پایگاه نیروهای دولتی ایران به تصرف درآمد و ۴۰۰ نفر از نیروهای نظامی دولتی کشته یا زخمی‌شدند، و ۱۰۸ نفر به اسارت درآمدند.
عملیات دیگر در قالب تیپ در ارتش آزادیبخش در منطقه عین خوش در غرب دزفول انجام شد. در این عملیات کلیه مواضع یک گردان زرهی از لشکر ۱۶ زرهی قزوین به تصرف ارتش آزادیبخش در آمد، ۳۰۰ تن کشته و زخمی‌ شدند و ۹۹ تن به اسارت درآمدند.
عملیات بعدی در مرز خسروی بود. در این عملیات ۲۵ پایگاه نیروهای دولتی به تصرف درآمد یا به کلی نابود شد، ۲۴۸ نفر از نیروهای نظامی دولتی کشته یا مجروح شدند و ۳۷ تن به اسارت در آمدند در این عملیات ۴ دستگاه تانک منهدم شد و یک دستگاه تانک به غنیمت گرفته شد.
عملیات دیگری در قالب تیپ در تاریخ اول آذر ۱۳۶۶ در منطقه مهران انجام شد. تیپ ۳۷ زرهی شیراز و گردان قائم سپاه پاسداران مورد حمله قرار گرفتند، ۳۵۰نفر از نیروهای نظامی کشته و یا زخمی‌شدند و ۶۲ نفر به اسارت درآمدند.
منطقه پیرانشهر هدف یکی دیگر از عملیات در قالب تیپ ارتش آزادیبخش بود؛ در این عملیات بیش از ۳ هزار کشته و زخمی‌ شده و۳۱۰ تن به اسارت در آمدند.»
در ادامه به دو عملیات بزرگتر اشاره می‌شود:
«عملیات آفتاب ارتش آزادیبخش ملی ایران اولین کارزار نظامی این ارتش برای اجرای یک عملیات در سطح فرماندهی کل با شرکت همه‌ی نیروهایش بود. طرح عملیات برای جبهه‌ای به طول ۳۰ کیلومتر طراحی شده‌ بود. ارتش آزادیبخش ملی در قالب ۱۵ تیپ وارد این عملیات نظامی شد، فرماندهی عملیات مستقیماً بر عهده مسعود رجوی فرمانده کل ارتش آزادیبخش بود. این عملیات در منطقه غرب شوش محل استقرار لشکر ۷۷ خراسان انجام شد. در عملیات ۹ گردان از نیروهای لشکر ۷۷ خراسان متلاشی شدند، ۳۵۰۰ نفر کشته و مجروح شدند، و ۵۰۸ نفر هم به اسارت درآمدند.
عملیات چلچراغ روز ۲۸ خرداد ۱۳۶۷ در ۴ محور به طول ۵۰ کیلومتر شروع شد. این عملیات ۳ روز به طول کشید، مقرّ لشکر ۱۶ زرهی قزوین به تصرف ارتش آزادیبخش در آمد، روز یکشنبه ۲۹ خرداد ۱۳۶۶ شهر مهران هم توسط نیروهای ارتش آزادیبخش تسخیر شد. لشکر ۱۱ سپاه پاسداران مرکب از ۹ گردان پیاده، زرهی، ادوات و توپخانه از بین رفت. مجموع نیروهای دولتی در این منطقه ۱۶ هزار تن بود که ۸ هزار تن از آنان کشته و زخمی‌شدند و ۱۵۰۰ تن نیز به اسارت درآمدند، هوانیروز نیروهای دولت ایران به نیروهای مهاجم حمله کردند که یک هلی‌کوپتر از نوع کبری مورد اصابت قرار گرفت و سرنگون شد.»
نگاهی به گستردگی این درگیری‌های نظامی به خوبی نشان می‌دهد که جدا از نیروی پیاده نظام که نیروهای سازمان مجاهدین و ارتش آزادیبخش آن را تشکیل می‌دادند، این عملیات‌ها بدون تدارکات و لجستیک، بدون پشتیبانی آتش توپخانه و بدون کمک‌های اطلاعاتی در شناسائی مناطق مین‌گذاری شده و خنثی‌سازی آنها امکان‌پذیر نمی‌بود و اینها همگی مواردی بودند که ارتش عراق به عهده داشت. درواقع عملیات‌های نظامی سازمان مجاهدین، عملیات مشترک این سازمان و ارتش عراق بود. نویسنده خود در برخی از این عملیات‌ها شرکت و شاهد این همکاری در سطوح مختلف بوده است.
عملیات «فروغ جاویدان» و نقش حکومت و ارتش عراق
این موضوع از این نظر اهمیت دارد که اگر مشخص شود به راستی عملیات «فروغ جاویدان» مجاهدین یک عملیات مشترک این سازمان با دولت عراق یا حداقل عملیاتی بوده که ارتش عراق از آن حمایت و پشتیبانی می‌کرده است، تائیدی خواهد بود بر درستی اتهام «جنایت جنگی» که دادستان استکهلم مطرح کرده است.
حمید نوری در بازپرسی اولیه در نزد پلیس پیوسته تاکید می‌کرد که مجاهدین با عراق همدستی و همکاری می‌کردند.

اما از زمانی که متوجه شد چنین حرفی تائید اتهام دادستان و علیه او می‌شود، موضع خود را تغییر داد. در جلسه چهارم دفاعیات حمید نوری، دادستان در رابطه با عملیات «فروغ جاویدان» مجاهدین چنین گفته شد:
«طبق برداشت تو مجاهدین به نفع عراق می‌جنگید؟ حمید نوری: نه به نفع عراق؛ حرف در دهن من نگذارید، اینها گروه جدا هستند. رژیم عراق می‌خواست جمهوری اسلامی را سرنگون کند نتوانستد، اینها گفتند با ۷ هزار نیرو می‌توانیم.»
سرنوشت حمید نوری و نوع و شدت محکومیت او به میزان زیادی به روشن شدن عملیات «فروغ جاویدان» و نقش حکومت عراق در حمایت از سازمان مجاهدین وابسته است. همین موضوع برای سازمان مجاهدین نیز مهم است، زیرا تائید اینکه عملیات «فروغ جاویدان» بخشی از یک درگیری بین‌المللی یا غیربین‌المللی بوده است، تائید وابستگی این سازمان به حکومت عراق توسط یک دادگاه بی‌طرف بین‌المللی خواهد بود. از همین رو وکیل سازمان مجاهدین نیز تلاش می‌کند با برجسته کردن اتهام جنایت بر علیه بشریت، موضوع جنایت جنگی و نوع رابطه سازمان مجاهدین به حکومت عراق را از دستور جلسه دادگاه خارج کند.

هماهنگی‌ها در سطح سیاسی

همکاری و هماهنگی در سطح نظامی

نتیجه‌گیری