محسن بهزاد کریمی :
چکیده گزارش
آغاز عملیات نظامی نیروی هوایی روسیه در سوریه سرنوشت جنگ داخلی سوریه را به نفع نظام اسد که آخرین نفس‌ها را می‌کشید تغییر خواهد داد و در عین حال بیانگر خواست برتری نظامی دولت اسد از سوی رئیس جمهوری روسیه ولادیمیر پوتین در گفتگوهای احتمالی آتی در جهت ارائه راه حل سیاسی برای بحران سوریه است. روسیه پیش از این نیز خواستار راه حل سیاسی با حضور بشار اسد بود. اینک تنها هدف غائی از عملیات نظامی همانا گفتگو و مصالحه از منظر قدرت به نظر می‌رسد چرا که این کارزار نظامی نمی‌تواند هدف‌اش پاکسازی و شکست نظامی تمام مخالفان اسد باشد.
در دو روز نخست، حملات هوایی روسیه در کمال ناباوری جامعه جهانی، بیشتر متوجه مخالفان میانه‌رو اسد در شرق این کشور بود تا بمباران مواضع داعش در غرب سوریه. نکته‌ای که نمایانگر هدف اصلی ولادیمیر پوتین در تقویت و نجات رژیم اسد است تا مبارزه با تروریست‌های گروه داعش.
وزیر دفاع آمریکا اَش کارتر حملات هوایی روسیه به مخالفان اسد را به مثابه ریختن بنزین بر آتش دانست و جان کری وزیر امور خارجه این کشور نیز در واکنش به این عملیات نظامی گفت، شرایط پیش آمده در سوریه و کارزار نظامی روسیه علیه مواضع مخالفان اسد تاثیری بر عملیات ائتلاف آمریکا علیه داعش نخواهد داشت و این رشته عملیات با قدرت هرچه بیشتر بر ضد مواضع حکومت اسلامی ادامه خواهد یافت.
همچنین خبر گشایش ستاد اطلاعاتی ایران، روسیه، عراق و سوریه در بغداد واکنش لفظی تندی را از سوی آمریکا به همراه داشت. در این رابطه معاون وزیر دفاع آمریکا در جلسه سنای این کشور اذعان داشت وزارت دفاع آمریکا به هیچ وجه هیچ گونه اطلاعات نظامی را در اختیار این مرکز اطلاعاتی نخواهد گذاشت.
هرچند پیشتر پوتین اعلام کرده بود که برنامه‌ای برای گسیل نیروی پیاده به روسیه ندارد اما شواهد حاکی از آماده شدن ارتش روسیه برای یک اشغال نظامی تمام عیار است.
یگان‌های دریایی روسیه در دریای سیاه در هفته‌های اخیر پیاده‌سازی نیرو را در آب‌های کم عمق در یک رزمایش تمرین کردند. در این رزمایش یگان‌های دریایی روسیه مستقر در بندر طرطوس سوریه نیز شرکت داشتند. بندری نظامی که از دیرباز میزبان یگان دریایی روسیه در آب‌های مدیترانه بوده و به تازگی از لحاظ ابعاد عملیاتی و استراتژیک از جایگاه خاصی در ژئوپولتیک منطقه بر خوردار شده و به نوعی پاشنه آشیل روسیه به حساب می‌آید.
در همین فاصله مقامات وزارت دفاع آمریکا و منابع اطلاعاتی منطقه‌ای تایید کردند که ایران صدها نفر از نیروهای عملیاتی خود را به همراه نیروهای شبه نظامی عراقی به سوریه گسیل داشته است که به احتمال زیاد در راستای یک عملیات مشترک هوا- زمین با پشتیبانی نیروی هوایی روسیه در روزهای آینده می‌باشد.
پیش‌بینی‌های نظامی حاکی از آن است که نیروهای ایرانی و روسی به احتمال زیاد در حال آمادگی برای باز پس گرفتن مناطقی در شمال غرب سوریه در استان حماه و جنوب غربی ادلب هستند که در ماه‌های اخیر به تصرف شبه نظامیان مخالف بشار اسد در آمده است تا بدین وسیله خطر را از قلب حکومت بشار اسد یعنی لاتاکیا دور کنند.
همچنین ممکن است نیروهای روسیه به حکومت اسد برای باز پس گرفتن منطقه استراتژیک، تاریخی و نمادین پالمیرا از داعش کمک کنند؛ این یک هدف عملیاتی است که در حال حاضر رسانه‌های روسیه ابعاد تبلیغاتی جنگ را برای مخاطبان خود حول آن محور ترسیم می‌کنند. عملیاتی که در صورت وقوع، نیروهای داعش را به سوی جبهه‌های شرقی و غرب عراق در کوتاه‌مدت متمرکز می‌کند و از سوی دیگر مواضع انقلابیون سوریه را به مناطق تحت کنترل جبهه النصره نزدیک‌تر می‌کند.
بالا گرفتن حضور نظامی روسیه در خاور میانه همچنین باعث تغییراتی در رویکرد دیپلماتیک دیگر کشورهای درگیر در جنگ داخلی سوریه شده است.
در شرایط کنونی هم آمریکا و هم روسیه هر دو تمایل خود را بیش از پیش برای دست یافتن به توافق و مصالحه میان طرف‌های درگیر در این جنگ فرسایشی- نیابتی نشان می‌دهند.
باراک اوباما در طول سخنرانی خود در هفتادمین مجمع عمومی‌سازمان ملل متحد در روز ۲۸ سپتامبر ۲۰۱۵ بر نیاز جابجایی مدیریت شده قدرت در سوریه تاکید کرد. همچنین ولادیمیر پوتین در روز ۳۰ سپتامبر در پیامی خطاب به بشار اسد از وی خواست تا برای پذیرش و قبول جایگاهی منعطف آماده شود و به خاطر منافع ملی سوریه آماده گذشت باشد. شرایط حاضر با در نظر گرفتن تحولات هفته اخیر و تغییر توازن نظامی باعث شده تا کشورهای بیشتری یک‌صدا خواهان راه حل سیاسی برای حل بحران سوریه شوند.
رهبران چند کشور اروپایی حمایت خود را از تداوم حضور بشار اسد در یک پروسه انتقالی که هنوز تعریف نشده است اعلام داشتند. همزمان نخست وزیران یونان و قبرس از تلاش‌های دولت مصر برای حل بحران سوریه حمایت کردند. اما با این همه درگیری مستقیم روسیه در جنگ داخلی سوریه موقعیت دشواری را برای دولت‌های مخالف اسد در منطقه ایجاد نموده است.
نخست وزیر ترکیه احمد داوود اغلو با تاکید دوباره بر مخالفت سیاست‌های ترکیه با ادامه حیات سیاسی اسد در نظام آتی سوریه به دلیل امکان بازتولید استبداد اسد به ترسیم جایگاه دولت ترکیه در شرایط کنونی پرداخت. این در حالیست که وزیر خارجه عربستان سعودی عادل الجبیر تنها دو راهکار برای خروج از بحران کنونی سوریه می‌شناسند: یا یک پروسه سیاسی که به دولت انتقالی ختم شود، یا راهکار نظامی که مسلما خسارات جانی بیش از این به دنبال خواهد داشت و نهایتا به خلع اسد از قدرت خواهد انجامید. بیانات اخیر عادل الجبیر در حالی است که قدرت‌های تعیین کننده جهانی مانند آمریکا و ناتو در مقابل حملات اخیر سوریه تنها به صدور بیانیه در محکوم کردن این حملات اکتفا کردند. به نظر نمی‌رسد کسی در این میان تمایلی به درگیری مستقیم در بحران سوریه داشته باشد. اما این حساسیت‌ها به احتمال زیاد در ملاقات‌های پیش رو در ماه جاری میان اعضای «گروه ارتباط» که مسئول رایزنی و چاره‌جویی برای بحران سوریه است به بحث گذاشته خواهد شد. این گروه شامل ایران، روسیه، آمریکا، ترکیه، عربستان سعودی و مصر است که تا کنون نتوانسته به یک نظر مشترک و قابل اجرا در رابطه با سوریه برسد و در واقع نوعی جمع اضداد است که از گروه‌های درگیر در بحران سوریه تشکیل شده است.
تاکید روسیه بر همکاری با رژیم اسد به عنوان تنها راهکار حل بحران
در روز ۲۸ سپتامبر ولادیمیر پوتین در نخستین سخنرانی خود پس از ۱۰ سال در مجمع عمومی سازمان ملل اعلام کرد: «اشتباه بزرگی است اگر همکاری با ارتش سوریه را در مبارزه با داعش رد کنیم». وی همچنین از اعضای مجمع در خواست کرد که به ایجاد یک ائتلاف بر ضد تروریسم منطقه‌ای با همکاری روسیه، ایران و رژیم سوریه کمک کنند.
در روز ۳۰ سپتامبر روسیه در جایگاه ریاست جلسه وزرای خارجه شورای امنیت پیش‌نویس قطع‌نامه‌ای را مبنی بر ایجاد هماهنگی میان تمام نیروهای درگیر در مبارزه با خلافت اسلامی تسلیم اعضای شورا کرد. روسیه همچنین ایجاد یک مرکز هماهنگی اطلاعات در بغداد را پیشنهاد کرد که نمایندگان نظامی امنیتی ایران، روسیه، عراق و سوریه در آن عضویت دارند. اگرچه روسیه این احتمال را می‌دهد که اطلاعات این مرکز می‌تواند از طریق طرف عراقی در اختیار مقامات اطلاعاتی آمریکا قرار گیرد. ایجاد این مرکز توسط روسیه از سوی ایران به عنوان اصلی‌ترین حامی‌رژیم اسد با استقبال فراوانی روبرو شد چرا که ایران پیشتر نیز بر نیاز ایجاد یک جبهه قوی در مقابل تندرو‌های اسلامی در منطقه تاکید کرده بود.
هر چند هم ایران و هم روسیه به نیاز یک راه حل سیاسی برای بحران سوریه تأکید می‌کنند اما اقدامات اخیر حاکی از اولویت مبارزه با خلافت اسلامی بر آینده سیاسی سوریه است. سیاستمداران هر دو طرف امیدوارند در جلسات گروه ویژه‌ای که به این منظور ایجاد شده در ماه اکتبر به مسئله آینده سیاسی سوریه رسیدگی شود.
مخالفان اسد یک بار دیگر بر مواضع خود علیه دولت اسد و شخص وی تاکید کردند
چند قدرت منطقه‌ای و بین‌المللی در تقابل با حمایت‌های روسیه و ایران از رژیم اسد همچنان بر لزوم خلع قدرت اسد تاکید می‌کنند.
دولت ترکیه هیچ جایگاهی برای حضور اسد در راهکار سیاسی احتمالی برای بحران سوریه نمی‌بیند. در این میان دولت فرانسه نیز با ارجاع پرونده قضایی سران رژیم اسد به جرم جنایت علیه بشریت و همچنین پیگیری ایجاد یک منطقه پرواز ممنوع در شمال غرب سوریه با همکاری متحدانی که به نام آنها اشاره ای نکرده است، گام تازه‌ای در سیاست‌های خود در بحران سوریه برداشته است. این موضع از سوی دولت فرانسه بلافاصله پس از نخستین حمله هوایی فرانسه علیه داعش در روز ۲۷ سپتامبر منتشر شد.
از سوی دیگر اقدام نظامی روسیه در حمایت از رژیم اسد باعث شد مخالفان اسد به نوعی ائتلاف کوتاه دست یابند. در روز دوم اکتبر دولت‌های آمریکا، بریتانیا، آلمان، فرانسه، ترکیه، عربستان و قطر با انتشار بیانیه‌ای مشترک «نگرانی عمیق» خود را در رابطه با آغاز عملیات مستقیم روسیه ابراز داشتند. در این بیانیه آمده است که حملات هوایی روسیه داعش را مورد هدف قرار نداده است و تنها به کشتار بیشتر غیر نظامیان پرداخته که به تحریک و ترغیب هر چه بیشتر بنیادگرایی و سمپاتی بیشتر مردم سوریه با تندرو‌های داعش و جبهه النصره می‌انجامد. انتشار این بیانیه در میان مجامع سیاسی به نوعی نرمش از سوی ائتلاف مخالف اسد در رابطه با نقش وی در آینده سیاسی سوریه تلقی شد.
نفوذ روزافزون روسیه در مصر بی تاثیر بر شرایط کنونی در سوریه نیست
رئیس جمهوری مصر عبدالفتاح السیسی در سخنرانی خود در مجمع عمومی‌سازمان ملل در ۲۸ سپتامبر اعلام کرد: «راهکار سیاسی برای حل بحران سوریه اجتناب ناپذیر است و در این راهکار نباید چهارچوب نظام سیاسی سوریه و ارتش این کشور شامل هیچ تحول ساختاری شود.» السیسی در مصاحبه‌ای با شبکه خبری سی.اِن.اِن نیز گفت: «من با ابقای بشار اسد در مقام ریاست جمهوری سوریه مشکلی ندارم». وی افزود، پایان کار اسد و ارتش سوریه بستر گسترش فعالیت تروریست‌ها در منطقه را فراهم می‌کند. این سخنان در حالیست که السیسی پیش از این برای حفظ موقعیت خود در اتحادیه عرب همواره در رابطه با آینده اسد اعلام بی طرفی کرده بود. این بیانات عملا مصر را در صف روسیه و اسد تعریف می‌کند. هر چند تمایل مصر در نزدیکی بیشتر به روسیه در روابط تجاری و نظامی اخیر با روسیه مشهود بود.
در ادامه نقش‌آفرینی مصر در بحران سوریه وزیر خارجه این کشور به همراه وزرای خارجه قبرس و یونان در جلسه سه جانبه خود که برای سومین سال متوالی در حاشیه مجمع عمومی‌سازمان ملل برگزار می‌شد بر لزوم یک راهکار سیاسی جامع برای حل بحران سوریه تاکید کرد و همچنین در کمال تعجب و ناباوری از دیگر متحد رژیم ایران که از حمایت روسیه نیز برخوردار است یعنی عبدربه منصور‌هادی رهبر سیاسی مورد تایید حوثی‌های یمن حمایت کردند. این توافق میان کشورهای حوزه مدیترانه با تلاش‌های اخیر روسیه برای نفوذ هرچه بیشتر در این منطقه بی ارتباط نیست.
ادعای روسیه پیش از حملات نخستین و تاثیر و بازتاب آن
در روز یکم اکتبر ارتش روسیه برای نخستین بار پس از پایان جنگ دوم جهانی در محدوده‌ای فرای مرزهای شوروی سابق وارد یک جنگ تمام عیار شد. جنگی که نه از عرشه کشتی‌های هواپیمابر و نه از مقر کنترل هواپیماهای بدون سرنشین در هزاران کیلومتر آنسوتر بلکه در عمق خاک سوریه از یک سو و در اتاق جنگ مشترک با ایران و عراق در بغداد از سوی دیگر هدایت می‌شود. هر چند در ابعاد تبلیغاتی این حملات علیه مواضع داعش تعریف شد و رسانه‌ّهای داخلی روسیه هنوز بر این ادعا اصرار می‌ورزند اما شواهد و قرائن حاکی از اهداف این عملیات مبنی بر تقویت نظام اسد دارند. حملاتی که می‌تواند تاثیر مخربی بر شرایط کنونی سوریه و عراق داشته باشد و سیر جذب نیرو را برای گروه‌های تندرو از قبیل داعش و جبه النصره تسریع نماید. شاید در مراحل بعدی ائتلاف روسیه ایران و ارتش اسد حملاتی یکپارچه را در راستای انهدام مواضع داعش به صورت سیستماتیک در دستور کار خود داشته باشد اما با توجه به آنچه در روزهای نخستین شاهد بودیم هدف اصلی این کارزار نظامی تنها تقویت رژیم اسد است.
تهدیدات روسیه علیه داعش در قفقاز
روسیه مبارزه با سمپات‌های داعش را در شمال قفقاز به طور همزمان با کارزار نظامی خود در سوریه در دستور کار دارد. اعلام یک رشته عملیات ضد تروریستی در ۲۸ سپتامبر در چهار منطقه از داغستان که داعش ادعا می‌کند در این مناطق فعال است با حمایت کلیسای ارتدوکس از حامیان اصلی سیاست‌های پوتین همزمان بود، این کلیسا اقدام نظامی روسیه در منطقه را «جنگی مقدس» خواند هر چند از سوی دیگر این اقدام کلیسای ارتدوکس برای داعش استفاده تبلیغاتی داشته و از این پیام برای جذب نیروی بیشتر و توجیه جنایات خود سود می‌برد. در ویدیوی اخیر داعش که در منطقه قفقاز منتشر شده ستاد تبلیغاتی داعش از جهادگران خواسته تا به مواضع روسیه ضربه بزنند. خطر شدت گرفتن تحرکات داعش در داغستان و شمال قفقاز می‌تواند مخالفان چچنی را با این گروه همراه کند چرا که زمینه‌های اعتقادی لازم و اصل دشمن مشترک تنها نیاز این اتحادِ شوم است.
رشد داعش در منطقه
داعش در هفته‌های گذشته و در طی چند کمپین تبلیغاتی ادعا کرد که در نقاط مختلفی از منطقه در حال رشد و ایجاد هسته‌های جهادی است. در ۲۸ سپتامبر در حالی که سران جامعه جهانی در نیویورک مشغول بررسی راه حل‌های ممکن در حل بحران سوریه و مبارزه با داعش بودند این گروه اقدام به نخستین حمله تروریستی خود در بنگلادش کرد. عملیاتی که به تعبیر تحلیل‌گران حاکی از گسترش هدفمند داعش در منطقه و رقابت سرسختانه این گروه علیه القاعده برای به دست آوردن رهبری شبکه جهانی جهاد است. داعش تلاش می‌کند از رقیب خود یعنی شاخه القاعده در شبه قاره هند پیشی بگیرد. از سوی دیگر پس از انتشار خبر دستگیری هواداران داعش توسط اعضای گروه الشباب در سومالی (شاخه‌ای از القاعده) داعش با انتشار چند ویدیو از اعضای این گروه خواست که با حکومت اسلامی بیعت کنند.
کمپین داعش در منطقه ورای عراق و سوریه ادامه خواهد داشت
با وجود تمام فشارهای داخلی در عراق، سوریه و روسیه همچنان هواداری و حمایت از حکومت اسلامی در این سه کشور رو به رشد است. هواداران داعش در افغانستان توان عملیاتی خود را با حمله به چند پادگان نظامی در افغانستان در پاسخ به حملات ارتش افغانستان به مناطق تحت کنترل داعش در شرق این کشور به نمایش گذاشتند.
شاخه دیگری از داعش در یمن ادعا می‌کند که منطقه‌ای از بندر عدن را در کنترل خود دارد و در نهایت گروه‌های منتسب به داعش در لیبی چند بار تلاش کردند خودرو‌های بمب‌گذاری شده را وارد تونس کنند که خود نشانه مخاطرات داعش در شمال آفریقاست.
روسیه جایگاه خود در مذاکرات سوریه را تقویت می‌کند
هدف روسیه از آغاز حمله نظامی در سوریه تنها ارتقا و تقویت جایگاه خود به عنوان اصلی‌ترین حامی رژیم اسد است. هیچ نشانه‌ای از برنامه روسیه برای پاکسازی سوریه از تمامی مخالفان در دست نیست بلکه این کارزار نظامی استراتژیک تنها به منظور تقویت مقطعی رژیم اسد و وارد شدن به مذاکرات سیاسی از جایگاه قدرت برای رژیم تحت حمایت روسیه است.
هدف قرار دادن مناطقی در محدوده زیر تسلط رژیم اسد و پاکسازی این مناطق و کم کردن فشار نظامی بر ارتش سوریه در این مناطق خود بیانگر استراتژی ارتش روسیه است. هر چند کمپین تبلیغاتی کرملین مبنی بر تشریح اهداف این عملیات بر مبارزه با داعش دوامی نداشت اما برای گمراه کردن و عادی ساختن این حملات در روزهای نخست کافی بود. این کارزار تبلیغاتی با آغاز حملات هوایی و تا رسیدن خبر هدف قرار دادن گروه‌های مخالف اسد و تحت حمایت آمریکا و نه داعش توسط روسیه این فرصت را ایجاد کرد که کرملین با واکنش شدیدی روبرو نشود.
از سوی دیگر ولادیمیر پوتین با تکیه بر این ادعا که دولت اسد به عنوان یک هم‌پیمان نظامی از روسیه درخواست کمک کرده است سعی به عادی جلوه دادن این عملیات کرد و از بمباران گروه‌های مخالف اسد که از حمایت تسلیحاتی و آموزشی آمریکا برخوردار هستند حرفی نزد.
پوتین ادعا کرد که گزارش حملات ارتش روسیه به گروه‌های مخالف اسد غیر از داعش سراسر دروغ است و آن را بخشی از ماشین سوء تبلیغ غرب علیه روسیه دانست. پوتین همچنین مدعی شد که حملات هوایی روسیه تنها در حمایت از عملیات زمینی نیروهای ارتش سوریه است و روسیه هیچ برنامه‌ای برای ارسال نیروی زمینی به سوریه ندارد. اما شواهد همگی حکایت از گستردگی این عملیات نظامی ورای تنها یک پشتیبانی هوایی دارد. در هفته‌های گذشته روسیه با حضور هرچه بیشتر نیروی دریای خود در سواحل سوریه اقدام به گسترش و افزایش حجم نیروی‌ها و ادوات خود در بندر طرطوس کرد. حتی فراتر از آن، پوتین سعی دارد در مراحل بعدی ماهیت عملیات نیروهای روسی را از ماهیت پشتیبانی به عملیاتی تغییر دهد و در گام‌های بعدی در باز پس گرفتن مناطق تحت کنترل مخالفان اسد و داعش به رژیم سوریه یاری رساند. شواهد حاکی از آماده ساختن ارتش روسیه برای یک عملیات گسترده جهت باز پس گرفتن شهر استراتژیک پالمیرا در شرق استان حمص می‌باشد. عملیاتی که ار هفته پیش رسانه‌های داخلی روسیه بر طبل تبلیغاتی آن می‌کوبد.
پوتین عملیات اوکراین را تعلیق کرده تا به مسئله سوریه بپردازد
آغاز عملیات نظامی در سوریه به نوعی تحرکات نظامی را در شرق اوکراین به حالت تعلیق در آورده است. از یکم سپتامبر تا کنون آتش‌بس در شرق اوکراین برقرار است. روسیه در تلاش بود تا درگیری‌ها در دونباس را تشدید کند تا به نوعی دولت کیف تحت فشار قرار گرفته و متزلزل شود.
روسیه با انتقاد از تلاش‌های آمریکا برای مبارزه با حکومت اسلامی و درخواست ایجاد یک ائتلاف گسترده‌تر برای مبارزه با داعش در مجمع عمومی سازمان ملل و همچنین با بسیج رسانه‌های داخلی و پوشش خبری بیش از پیش تحولات خاور میانه و وارد کردن ارتش به یک بحران نظامی پیچیده، ولادیمیر پوتین را به نوعی به مرد شماره یک سیاست جهانی تبدیل کرده است که این روزها تمام نظر‌ها متوجه حرکت بعدی اوست. با در نظر گرفتن این موضوع که بیشترین سیاستمداران روسیه با وارد شدن این کشور به یک جنگ تمام عیار در سوریه مخالفند این گمان وجود دارد که پوتین در تلاش برای ورود خود و هم پیمانانش به مذاکرات سیاسی برای حل بحران سوریه از جایگاه قدرت است. این گمان همانا منطقی‌ترین تحلیل برای تحرکات اخیر روسیه به شمار می‌رود. تا جایی که کرملین حتی تلاش می‌کند از تنش‌های احتمالی در اوکراین بپرهیزد تا تاثیری بر شرایط گفتگوهای احتمالی برای حل مسئله سوریه نداشته باشد.
*ترجمه و تحقیق: محسن بهزاد کریمی
*منابع:
http://www.conflictsforum.org/2015/syria-the-strategic-site/
http://www.conflictsforum.org/2015/putins-audacious-move-check-mates-washington/
http://iswresearch.blogspot.be/2015/10/russian-airstrikes-in-syria-30.html?utm_source=Russian+Airstrikes+in+Syria:+September+30+-+October+1&utm_campaign=Russian+Airstrikes+in+Syria:+September+30+-+October+1&utm_medium=email
http://www.defenddemocracy.org/content/uploads/documents/Thomas_Joscelyn_HFAC_Testimony_U.S._Counterterrorism_Efforts_in_Syria.pdf
نقل از کیهان لندن
